Әлімжеттік – бұл адамдардың бір-біріне қасақана түрде зиян келтіруі, мейлі физикалық, мейлі психологиялық түрінде болсын, олардың арасындағы үстемдікке, қорқытуға немесе басқа да жағымсыз әсерлерге бағытталған әрекеттердің жиынтығы. Жасөспірімдер арасындағы әлімжеттік бүгінгі таңда мектептер мен көшелерде қоғамның ең өзекті мәселелерінің біріне айналып отыр. Оның түп-тамырлары, психологиялық және әлеуметтік әсері, сондай-ақ алдын алу жолдары қоғамның дамуында үлкен рөл атқаруы мүмкін.
Әлімжеттіктің түп-тамыры
Жасөспірімдер арасындағы әлімжеттіктің түп-тамырлары күрделі және көпқырлы. Біріншіден, әлімжеттік көбіне өзіне сенімсіз, ішкі күйзелісте жүрген жасөспірімдер арасында жиі кездеседі. Олар өзін көрсету үшін немесе басқалардан үстем болу үшін агрессияны құрал ретінде пайдалануы мүмкін. Сонымен қатар, баланың отбасында немесе әлеуметтік ортасында зорлық-зомбылықтың орын алуы да оның мінез-құлқына әсер етуі ықтимал. Егер бала ата-анасынан не қоғамнан үнемі қысым көрсе немесе физикалық немесе эмоционалды зорлыққа ұшыраса, ол сыртқы әлемде осы үлгілерді қайталауы мүмкін.
Әлімжеттіктің бір себептері – жасөспірімдердің өзара қарым-қатынас жасау қабілетінің әлі толық қалыптаспауы, эмоционалдық интеллектінің жеткіліксіздігі. Олар өз эмоцияларын басқара алмай, агрессивті мінез-құлық көрсетуі мүмкін. Сондай-ақ, әлеуметтік желілер мен интернеттің әсері де бұл құбылыстың таралуына ықпал етуде. Жасөспірімдер интернетте жасырын түрде өздерінің ашу-ыза мен агрессияларын білдіріп, басқа балаларды қорқытатын әрекеттер жасайды.
Әлімжеттіктің психологиялық әсері
Әлімжеттіктің психологиялық әсері терең және ұзақ уақытқа созылады. Жәбірленуші бала немесе жасөспірім өзінің қауіпсіздігін сезінбеуі мүмкін, бұл өз кезегінде оның өзіндік бағалауына, сенімділігіне, қоғамда өзін қалай көрсетуіне теріс әсер етеді. Қорқыту мен қорлау – баланың психикалық денсаулығына ауыр зиян келтіруі мүмкін. Мысалы, депрессия, стресстік жағдайлар, алаңдаушылық және өзін-өзі төмен бағалау сияқты психологиялық қиындықтар жиі пайда болады.
Әлімжеттіктің ұзақ мерзімді әсері жасөспірімнің болашақ өміріне де әсер етуі мүмкін. Мұндай бала өзінің эмоцияларымен дұрыс жұмыс істей алмайды, әлеуметтік қарым-қатынас жасау кезінде қиындықтар туындауы мүмкін, тіпті ересек болғанда да сенімсіздік пен агрессияны басқаларға көрсетуі ықтимал. Сонымен қатар, әлімжеттік құрбандары жиі салауатты тұлғааралық қатынастарды құра алмайды және олар мектептегі немесе жұмыстағы қиындықтарға тап болуы мүмкін.
Әлімжеттіктің әлеуметтік әсері
Әлімжеттіктің әлеуметтік әсері қоғамға да теріс ықпал етеді. Әлеуметтік салада адамдардың арасындағы қарым-қатынас нашарлайды, бір-біріне деген сенім мен түсіністік азаяды. Әлімжеттік қоғамдағы теңсіздікті күшейтеді, белгілі бір топтарға немесе жеке тұлғаларға қатысты стигматизация мен шеттетуді қалыптастырады. Бұл жағдай қылмыс деңгейінің артуына, қоғамдағы жалпы психологиялық күйзелістің жоғарылауына, сондай-ақ балалар мен жастар арасында әлеуметтік дағдарыстың орнауына әкелуі мүмкін.
Әлімжеттіктің алдын алу жолдары
- Отбасылық тәрбие: Әлімжеттіктің алдын алуда ең маңызды рөл ата-аналарға тиесілі. Олар баланың ішкі сезімдерін түсініп, оны қолдап, сенімділігін арттыруға көмектесуі керек. Балаларға құрмет, сыпайылық және мейірімділік көрсету арқылы отбасы әлімжеттікке қарсы ең жақсы қорғаныс болып табылады.
- Мектептер мен білім беру ұйымдарының рөлі: Мектептерде арнайы бағдарламалар мен тренингтер өткізіп, оқушыларды агрессияның зияны, өзара құрмет пен ынтымақтастықтың маңызы туралы оқыту қажет. Сондай-ақ, мұғалімдер мен мектеп психологтары балалардың мінез-құлықтарын бақылап, оларға қолдау көрсетуге тиіс.
- Қоғамдық бақылау мен тәртіп: Әлімжеттіктің алдын алудың тағы бір маңызды аспектісі – қоғамда, көшелерде және қоғамдық орындарда заңдылықтың сақталуы мен әлеуметтік бақылаудың күшеюі. Қоғамдық орындарда бейресми тәртіптерді қадағалау, жасөспірімдердің қауіпсіздігіне көңіл бөлу маңызды.
- Психологиялық қолдау: Әлімжеттік құрбандарына психологиялық көмек көрсету өте маңызды. Мектептерде және қоғамдық ұйымдарда психологиялық көмек көрсету орталықтарын құру, балаларға өздерінің эмоцияларын дұрыс түсініп, олармен жұмыс жасау дағдыларын үйрету қажет.
- Интернет және әлеуметтік желілерде қауіпсіздік: Интернетте және әлеуметтік желілерде әлімжеттіктің алдын алу үшін арнайы бағдарламалар мен білім беру курстарын ұйымдастыру керек. Бұл балаларға виртуалды әлемде де бір-біріне құрметпен қарауды және агрессияны болдырмауды үйретуге мүмкіндік береді.
Жасөспірімдер арасындағы әлімжеттік қоғамдағы маңызды мәселелердің бірі болып қалуда. Оның психологиялық, әлеуметтік және тұлғалық тұрғыдан үлкен зардабы бар. Әлімжеттіктің алдын алу үшін барлық деңгейде жүйелі жұмыс жүргізу қажет: отбасынан бастап, мектептер мен қоғамға дейін. Егер әрбір азамат өз жауапкершілігін сезініп, жасөспірімдермен дұрыс қарым-қатынас орнатса, бұл қоғамның дамуында маңызды өзгерістер әкелуі мүмкін.
Бейсен Қасен
KAZBILIM.kz
