Санамызға сіңген «Диплом – жарқын болашақ» деген қағида бар. «Балам жоғары оқуға түссе, өмірі түзеледі» деген үміт – талай ата-ананың тілегі. Өйткені жоғары білімді адам жоғары қызметке көтеріле алады. Алайда бұл жүйе нарық заманында өзгеріске ұшырап жатыр. Қазір диплом – абырой емес, бәсекеге түсуге берілетін «рұқсат құжат» іспетті ғана. Себебі бүгінде жұмыс берушілер адамнан қағаз емес, қабілет сұрайды.
Қабілетті адам жұмыссыз қалмайды
Әсіресе ІТ, бизнес, медиа, креатив индустрия саласында қабілеті мықты маман – университет бітірмесе де, жұмыссыз қалмайды. Бұл көзқарасты Батыс елдері әлдеқашан қабылдап қойған. Мәселен, АҚШ пен Канада елдерінде дипломнан гөрі тәжірибе мен шеберлік жоғары бағаланады. Тіпті «Google», «Apple», «Tesla» сияқты алпауыттар кейбір бос жұмыс орындарына «жоғары білім міндетті емес» деп ашық жазады. Германия – дуалды білім жүйесімен танымал. Мұнда жоғары білім алудың орнына кәсіби колледжге түсіп, нақты мамандықты игерген жастар қоғамда үлкен сұранысқа ие. Ел үкіметі бұл бағытты арнайы қолдап отыр. Оңтүстік Корея мен Жапонияда білімге деген құрмет өте жоғары. Университетке түсу – өмірдегі басты жетістіктің бірі. Бірақ кейінгі жылдары жастар арасында бұл көзқарас өзгере бастаған. Себебі жоғары оқу орындарын бітірген жастар көбейіп, жұмыс орны азайған. Сондықтан көбі өз бетінше кәсіп бастауға көшкен. Финляндия, Нидерланд, Аустралия елдерінде оқушыға мектеп кезінен-ақ «жоғары білім міндетті емес, ең бастысы – өз ісіңнің шебері болуың қажет» деген түсінік санасына сіңіріледі. Мысалы, Финляндияда техникалық колледждер университеттермен тең бағаланады. Елімізде жоғары білімі бар мамандардың саны да жұмысқа орналасу көрсеткіші де жоғары. Мысалы, 2023–2024 оқу жылында 624,5 мың студент білім алса, 147,4 мың түлек оқуын аяқтаған. 2023 жылғы білім бағдарламаларының рейтингіне сәйкес жоғары оқу орындары түлектерінің жұмысқа орналасу деңгейі 82,8%-ды құраған.
Қай маман қанша алады?
«Freedom Life» мамандарының талдауына сүйенсек, ең жоғары бастапқы жалақыны АҚШ, Франция және Біріккен Араб Әмірліктері ұсынады. АҚШ-та жас маман ай сайын 1,8 млн теңге көлемінде еңбекақы алса, Францияда бұл көрсеткіш 1,78 млн теңге шамасында. БАӘ-де – 1,64 млн теңге. Ал Германия мен Ұлыбританиядағы түлектердің табысы – шамамен 1,4–1,5 млн теңгені құрайды. Азия елдерінде де жалақы айырмашылығы бар. Жапонияда жас түлектер айына 749 мың теңге, Оңтүстік Кореяда – 479 мың теңге, Қытайда – 371 мың теңге алса, елімізде бұл көрсеткіш небәрі 250 мың теңге. Яғни бізде жоғары оқу орнын енді аяқтаған азаматтың орташа жалақысы дамыған елдермен салыстырғанда 6-7 есе аз. Алайда бұл көрсеткіш тек географиялық емес, жас ерекшелігіне байланысты да өзгереді. Ұлттық статистика бюросының дерегіне сүйенсек, 2024 жылы 25–34 жас аралығындағы азаматтардың орташа жалақысы 347 985 теңге, ал 35–44 жастағыларда – 397 468 теңге болған. Демек тәжірибе мен жас ұлғайған сайын табыс та өсіп отырады. Бірақ бұл өсім халықаралық стандарттармен салыстырғанда әлі де мардымсыз. Сонымен қатар табыс деңгейі адамның алған біліміне де тікелей байланысты. Орта білімі бар қызметкерлердің 2024 жылғы орташа айлығы – 262 238 теңге болса, жоғары білімі барлар – 438 005 теңге, ал жоғары оқу орнынан кейінгі білімі барлар 558 882 теңге шамасында жалақы алады. Мұны ескерсек, жоғары білім – табысқа бастайтын жол екені даусыз. Алайда бәрі бірдей жоғары табыс тауып отыр ма? Статистика басқаша сөйлейді. Білім беру, денсаулық сақтау, мемлекеттік қызмет салаларында жұмыс істейтіндердің жалақысы 300 мың теңгенің айналасында. Мәселен, балабақша тәрбиешілері – айына 162 мың, денсаулық сақтау қызметкерлері – 292 мың, мемлекеттік басқару саласындағылар – 313 мың теңге көлемінде жалақы алады. Ал ең жоғары табыс – қаржы, сақтандыру, ІТ, көлік-логистика салаларында. Бұл салада жалақы 800 мың теңгеден басталып,
1 миллион теңгеге дейін жетеді.
Бала болашағына инвестиция
Осы айырмашылықты жою және сапалы білімді қолжетімді ету мақсатында мемлекет арнайы қаржылық бағдарламалар әзірлеген. Соның бірі – мемлекеттік білім беру жинақтаушы жүйесі. Бұл жоба бойынша ата-аналар сақтандыру компанияларымен шарт жасасып, баланың болашақ оқу ақысына қаражат жинай алады. Ерекшелігі – егер ата-ана күтпеген жағдайға тап болса, сақтандыру компаниясы оқу ақысын толық төлейді. Ал бала грантқа түссе, жиналған қаржыны басқа қажеттіліктерге жұмсауға болады. 2025 жылы бұл жүйе жаңартылып, «Келешек» жобасына айналды. Енді мемлекет 5 жасқа толған балаларға 60 АЕК (236 мың теңге), ал жетім балаларға 120 АЕК (472 мың теңге) көлемінде бастапқы капитал береді. Бұдан бөлек, жыл сайын ата-аналардың салатын жарналарының шекті көлемі де бекітілген. Яғни мемлекет білімді тек ақшасы барлар үшін емес, барша бала үшін қолжетімді етуге қадам жасап отыр. Бүгінде жоғары білім – табысты өмірдің жалғыз емес, бірақ маңызды баспалдағы. Оқу орнын, мамандықты дұрыс таңдау, еңбек нарығындағы сұранысты бағалау, әрі қаржылық жоспарлауды ерте бастау – бала болашағы жарқын болуы үшін басты алғышарт. Бірақ ең маңыздысы – маман болуға деген ішкі ниет пен тынымсыз еңбек екенін естен шығармаған жөн.
