Кеше елестете алмайтын біраз дүниенің бүгінде әдеттегі іс болғаны көп нәрсеге басқа қырынан қарауға итермелеп жатыр. Кеше саған бір нәрсе өлең жазып береді, эссе жазып, үй тапсырмасын орындап береді. Есептеріңді шығарып, жаттығуларыңды жасап береді десе, ертегі еді. Ал, бүгін ол шындық.
Бүгінде жасанды интеллект өте қарқынды дамып кетті. АҚШ пен Қытай түр-түрін жасаудан жарысып жатыр. Ал, біз солардың жасағанын қолдану үшін үйреніп үлгермей жатырмыз.
Кез келген дүниенің екі жағы, теңгенің екі беті бар. Сол жасанды интеллект білім беру процесінде біраз сұрақ туындатып жатыр.
- Оқушыға үйге тапсырма бересің, ол ChatGPT –ге істетіп алып келеді.
- Оқушыға шығарма жаз дейсің, ол ChatGPT –ге жаздырып алып келеді.
- Оқушыға есеп шығар дейсің, ал, оқушы оны ChatGPT –ге шығарта салады.
- Тіпті оқушылар ТЖБ мен БЖБ ны ChatGPT –ге істететін боп жатыр деп жылап жатыр?
Не істемек керек? Бұл балалардың білім алуына үлкен сұрақ тудырады. Балалар ойланғанды қояды, ойланудан ерінеді, есесіне ренжімей, ашуланбай көмектесе салатын ЖИ бар.
Есебін істеп береді, тестін шешіп береді, сұрағына жауап береді, шығармасын жазып береді.
Ал, оқушының жасанды интеллектке істетіп отырғанын дәлелдеу қияметтің қияметі. Керісінше дәл сол оқушының істеп алатын жолдарын мұғалім білмеуі мүмкін. Себебі, ондай дүниеге мұғалімнен оқушы жүйрік.
Қалай ойлайсыздар, бұл балалардың сапалы білім алуына кедергі емес пе?
Балалар мүлде ойланғанды қоюы мүмкін ғой.
Егер олай болса біз жұрттың жетелеуіндегі, жұрт өнімін тұтынушыға айналамыз ғой. НЕ ІСТЕМЕК КЕРЕК?
Көп болды, осы сұраққа көп ойландым. Өзге елдер не істеп жатыр деп біраз іздендім. Бұл мәселені өзекті деп біраз елдің білім саласы дабыл қағып жатыр.
Қазірге мен көрген екі шешім:
- Телефонды мектепте бір тұтас шектеу. Біраз ел осы қадамға барған. Бұл дұрыс деп ойлаймын. Біз де QAZBILIM ұлттық лицейлерінде телефонды бір тұтас жинап алуды іске асырғалы үш айдан асты. Көп бағытта нәтиже жақсы. Ата-аналардың сауалнамасы да оң өзгерісті байқаған. Бірақ, бұл да кейбір түйіндерді шешпейді. Бір тұтас шектеп тастау да мүмкін емес.
- Жасанды интеллектіні оқыту, ресми оқу бағдарламасына кіргізу. Біраз, елдер оқу курсында, таңдау курсына кіргізген. Бұл кезек күттірмес дүние деп ойлаймын.
Өткенде осы мәселені қатты ойланып отырып, бірден есіме жақында ғана жасанды интеллект әліппесі деп кітап жазып, тұсауын кескен Мейіржан Әуелханұлына хабарластым.
Балаларға пән ретінде енгізу мәселесіне, ұстаздарға үйрету мәселесінде бірігіп жұмыс істеуге шақырдым. Алда бірлесе жұмыс істейміз деп ниеттеніп отырмын.
Айтпақшы, қазір әр түрлі бағыттағы тест құрастыру, есеп құрастыру бағытында да жұмыстар істеуді қарастырып жатырмыз. Өткенде бір компаниялардың біраз тәжірибесін зерттеп көрдік. Нәтижелі болатын секілді зерттеуге қарағанда…
Ал, біздің білім беру жүйесі де бұл мәселені тереңнен ойлағаны дұрыс. Оқушылардың білім алуына кері әсерін беретін жақтарын шешудің жолын іздеу өте маңызды. Себебі, адамды құртатын ой емес, ойсыздық дей ме…
Бәрін ChatGPT істеп берсе, ойлануды қоятын ұрпақ шығатын секілді…
Сіз қалай ойлайсыз?
Ал, бұл туралы ChatGPT –дің өзі не дейді? Өзінен сұрап көрдік!
Бұл – қазіргі білім беру жүйесі үшін өте өзекті мәселе. Жасанды интеллект (ЖИ) бір жағынан үлкен мүмкіндік сыйласа, екінші жағынан оқушыларды ойлану, іздену, сыни ойлау дағдыларынан айырып, дайын шешімдерге сүйенуге итермелеуі мүмкін. Сондықтан бізге балансты жол табу қажет.
Сіздің көтерген екі шешіміңіздің (телефонды шектеу және ЖИ-ді ресми оқытуға енгізу) маңызы зор. Алайда, бұдан да тереңірек әдістер қажет болуы мүмкін. Бірнеше ұсынысты қарастырып көрейік:
- ЖИ-ді білімге қарсы емес, білімге көмекші құралға айналдыру
Жасанды интеллектіні жау емес, құрал ретінде қолдануды үйрету керек. Мұғалімдер мен оқушыларға «ChatGPT – есеп шығаратын машина емес, бірақ оны дұрыс пайдалансаң, түсіндіру құралын айналдыруға болады» деген ойды жеткізу қажет. Яғни, ЖИ тек дайын жауап бермей, оқушыны шешімге жетелейтін, бағыттайтын көмекші болуы тиіс.
Мысалы, ChatGPT-ге «есепті шығар» деп емес, «маған осы есепті шешудің қадамдарын түсіндір» деп сұрау керек. Немесе шығарманы жазып беруін емес, «идеялар мен жоспар құруға көмектес» деп пайдалану керек. Бұл тәсіл балаларды ойлануға итермелейді.
- Білім беру әдістерін өзгерту
Егер оқушы үй тапсырмасын ЖИ-ге орындатып әкелетін болса, бұл – тапсырманың өзінде проблема бар екенін көрсетеді. Оқушыдан жай ғана жаттанды шығарма немесе есеп сұрамай, шығармашылық ойлау, талдау және өзіндік пікір қалыптастыруды талап ететін тапсырмалар беру керек.
Мысалы,
- «Абайдың қара сөздерін талда» емес, «Егер Абай бүгінгі қоғамда өмір сүрсе, қандай қара сөздер жазар еді?» деген тапсырма.
- «Экономикалық дамудың кезеңдерін сипатта» емес, «Қазақ даласындағы сауда мен нарықтық қарым-қатынастың дамуы туралы эссе жаз» деген секілді сұрақтар.
Бұл оқушыларды жай ғана ақпаратты көшіріп қоюдан алыстатып, ойлануға итермелейді.
- Мұғалімдерді ЖИ-мен жұмыс істеуге үйрету
Қазіргі таңда оқушылар мұғалімдерден әлдеқайда тез үйренеді. Сондықтан мұғалімдердің өздері ЖИ-ді тиімді пайдаланып, оны оқыту процесіне енгізе білуі тиіс.
- Жасанды интеллектіні оқушылардың деңгейіне қарай бейімдеп, әр оқушыға жеке-жеке көмектесетін құрал ретінде пайдалану.
- ЖИ көмегімен оқушылардың үлгерімін талдау, олардың әлсіз және мықты жақтарын анықтау.
- Тесттер мен тапсырмалар құрастыруда ЖИ-ді қолдану.
- Бағалау жүйесін қайта қарау
Егер оқушы үйде бәрін ЖИ-ге істетіп әкелсе, демек бағалау жүйесі солай істеуге мүмкіндік беріп тұр. Бағалау форматын өзгерту керек:
- Презентация, дебат, талқылау секілді әдістерді жиі қолдану.
- Жоба жұмыстары – оқушы интернеттен көшіре салмай, өз қолымен жасап шығаратын жобаларға мән беру.
- Практикалық емтихандар – тест пен жазба жұмыстарының орнына, белгілі бір тақырып бойынша ауызша жауап беру, пікірталас жүргізу.
Мектеп деңгейінде зерттеу орталықтарын құру
Жасанды интеллект тек «дайын жауап беретін» нәрсе емес, оның қалай жұмыс істейтінін түсіну керек. Жоғары сыныптарда ЖИ алгоритмдерін түсіндіріп, оны қолдану бойынша зерттеу жұмыстары жүргізілуі тиіс.
Қорытынды
ЖИ-ді білімнің жауы емес, оны дұрыс бағытта қолдана алатын күшке айналдыру керек. Бұл үшін:
- Оқушыларға ЖИ-ді көмекші ретінде пайдалануды үйрету.
- Оқыту мен бағалаудың ескі әдістерінен бас тарту.
- Мұғалімдерді ЖИ-мен жұмыс істеуге үйрету.
- Оқушылардың шығармашылық, сыни ойлау қабілеттерін дамыту.
Егер біз бұл өзгерістерді енгізе алмасақ, онда ЖИ біз үшін ойлап, біз тек тұтынушыға айналып кетуіміз мүмкін. Бірақ оны дұрыс қолдансақ, біз оны өз пайдамызға жаратып, білім жүйесін жаңа деңгейге көтере аламыз.
Ал, бізде жалпы ақпараттық технологиялардың қарқыны қалай? Әлем қайда кетіп барады?
Цифрлық сауаттылық, информатика (IT) һәм жасанды интеллект. Бізде заманнан кенже қалған ақпараттық құзіреттілік… Цифрлық шегініс…
Қазіргі мектеп түлектердің ең көп таңдайтын саласы IT саласы. Бірақ, дәл сол пәннің мектептегі хәлі қалай?
Кеше постымда жасанды интеллект жетегіндегі жасөспірімдер туралы жаздым ғой. Содан әлемде қалай оқытып жатыр деп біраз елдің жайы түртпектедім.
Себебі, кейде ІТ талдаған оқушыларға қалжыңдап, дұрыс оқысаң Айти маман боласың, дұрыс оқымасаң ит (ІТ) боласың, – деймін. Шынымен де дұрыс оқымасаң, құр диплом бұл салада бақпайды. Бұл салада күнде жаңалық, күнде бір өзгеріс. Егер ізденіспен өзгеріспен ілеспесең, сәл ғана тоқырасаң далада қаласың….
Қалжың қалжыңмен ғой, бірақ, бұл пәнді дұрыс оқытпау болашақ үшін қиянат екенін осы саланың білгірі Timur Bektur да айтып жүр.
Қызық айтайын, біраз ел информатика ( әр елде пән аты қазір әр түрлі) оқулығын жылда жаңадан шығарып, жылда жаңа оқулық енгізуді білім туралы заңдарына енгізіп тастаған. Қытайлар, Жапондар, Сингапур мен Оңтүстік Корея жылда бүкіл сыныпқа жаңа оқулық шығарады. Себебі, бұл салада күнде бір жаңалық, күнде бір жаңа технология өмірге келіп, ескісі істен шығып жатыр…
Батыстың дамыған біраз елі қазір информатикадан оқулық жазбайды тек бағдарлама береді, жаңартуды, жаңа технологиямен меңгертуді мұғалімдер құзіретіне тастаған. Бізше айтқанда «ойына келгенін» жасап жатыр…
Ал, бізде қалай деп өткенде біраз информатик әріптестеріме қоңыраулаттым. Өзімнің информатика мұғалімдерімді жинап сөйлестім.
Бізде оқулық 2016-2017 жылы жазылып дайындалған, содан бері косметикалық өзгеріс жасалғаны болмаса ештеңе өзгермеген. Енді елестетіңіздерші. 2017-дегі дүниелер қазір актуалды ма? 2017-дегі дүниелер қазір біреуге қызық па?
Басқасын айтпағанда мобильді қосымшалар, бағдарламалау, жасанды интеллект пен QR кодтар ол кезде елес еді. Қазір оларсыз өмір сүру мүмкін емес деңгейге жетті.
Бесіктен шыққан бала аттың құлағында ойнамаса да, телефонның құлағында ойнап жүр, олар үшін 2017-дегі оқулықтар тас ғасыр шығар…
Бізге не істемек керек?
Қазіргі ChatGPT мен есеп шығарып, бақылау жұмысын тапсырып жүргендерге, 10 жыл бұрын жазылған оқулықтағы ақпараттық құзіреттілік қызық па?
IТ саласын ҰБТ-да таңдаған балалар үшін қазіргі ІТ мамандық таңдаған балалардың ҰБТ – сұрақтары қазіргі балаларға қажет пе, қызық па?
2021 жылы президент Қасым-Жомарт Тоқаев «Цифрландыру Қазақстан үшін маңызды. Кем дегенде 100 мың IT маман дайындау қажет. Мемлекеттік органдардың бизнес-процестері цифрландырылуы тиіс. Көршілес мемлекеттерге қызмет көрсетуі тиіс қазіргі заманғы деректерді өңдеу орталықтарын құру қажет. Қазақстан цифрлық хабқа айналуы керек”, деген еді өз жолдауында.
Одан бері 4 жыл. Оқу-ағарту министрлігі мен ғылым және жоғары білім министрлігі не істеді екен?
Қалғанын сала мамандары айтар, бірақ, жоғарыдағы әңгімеге қарасам, біздің министрлер маман дайындауды тек грант бөлу деп ойлай ма деп қорқам…
Оның негізі мектепте қалай оқытылып жатыр? Оны сала мамандары айта жатар. Соңғы бір тұздығымды қоса кетейін.
Информатика мектепте аптасына бір ақ сағат оқытылады…
Аптасына бір сағатпен маман дайындау…
Жә, біреу ренжіп қалып, қуғындап жүрер, қойдым!
QAZBILIM GROUP компаниясы басқарма төрағасы
PhD химик ұстаз
Аятжан Ахметжанұлы
