«Scopus», «Web of Science» дерекқорларында индекстелген журналдар ғылымға қандай пайда әкеледі? Жаңалығы жоқ мақала жазу формализм емес пе? Аталған ғылыми журналдарға мақала жариялауды докторанттарға міндеттеп, ол болмаса қорғауға жібермегеннен кім ұтады? Осындай сұрақтар көпшіліктің көкейінде жүргені анық.
Қазір бұл тәсіл докторанттардың диссертация қорғауына кедергі болып, оларды дайындауға бюджеттен бөлінген қомақты қаржы өзін ақтамайды. Үш-төрт жыл білім алып, диссертациясын жазып бітірген білім алушыға диплом берілуі тиіс. Өйткені ол осы уақыт аралығында қажетті білімді игеріп, зерттеу жүргізеді.
Докторант ғылыми жұмысын қорғай алмаса, бұл тек оның ғана кінәсі емес, жалпы біздегі білім беру жүйесінің кемшілігі. Ал «QS World University Rankings», «Times Higher Education» (THE),» Shanghai Ranking» сияқты әлемдегі жетекші оқу орындарының рейтингтерінің алдын бермейтін АҚШ немесе Ұлыбританияның жоғары оқу орындарында жағдай басқаша. Бұл беделді университеттер докторанттың мақаласы «Scopus» немесе «Web of Science» дерекқорларында индекстелген журналдарға жариялана ма, жоқ па – оған назар аудармайды. Ең бастысы, докторант білім беру бағдарламасындағы пәндерді толық меңгеріп, диссертациясын сәтті аяқтаса болғаны. Кейінірек жұмысқа тұратын кезде де ондай мақаласы болмаса да қабылдай береді. Әлбетте, мақаласы бар білім алушыда басымдылық болатыны сөзсіз, бірақ жоқ болса, қорғауға шығармау кедергісі жоқ. Әлемдік университеттерде бар осы тиімді тәжірибені елімізге енгізуге ешқандай тосқауыл жоқ. Скопус талап етпейтін Гарвард пен Кембридж сияқты беделді университеттер қандай да бір қателік жасап отырмағаны белгілі. Біз докторанттарымыз арқылы отандық ғылымды әлемге танытқымыз келеді. Бірақ ғылымға енді араласа бастаған жас ғалымның дәрежесімен елдегі ғылымның әлеуеті өлшенбеу керек.
Әрине, «Scopus» пен «Web of Science» (WoS) дереккөздеріндегі журналдардың әлемдегі ғылыми ортадағы маңызы өте жоғары. Оны ешкім жоққа шығара алмайды. Бұл екі платформа әлемдік деңгейде зерттеу жұмыстарының сапасын бағалауда кеңінен қолданылады. Аталған басылымдарда жарияланған мақалалар зерттеу нәтижелерінің кеңінен танылуына және ғылыми қауымдастықта мойындалуына мүмкіндік береді. Алайда докторанттарымыздың бұл дерекқорларда жарияланған мақалаларының көбісі кейде нақты ғылыми жаңалықтардан гөрі, тек «формалық талаптарды орындауға» жазылып жүргені жасырын емес. Мұндай жұмыстардың нәтижесінде, ғылыми зерттеулердің мазмұны емес, оларды жариялау шарттары маңызды болады. Докторанттарға бұл талап үлкен ауыртпалық туғызып отыр. Өйткені ғылыми жұмыстың мәні мен мазмұнына қарағанда, индекстелген журналдарға мақала жариялауға ең алдымен көңіл бөлінеді. Мұндай жағдай ғылыми зерттеулердің сапасын төмендетіп, зерттеу жұмысының мақсатсыз жүргізілуіне себеп болып отыр.
Бұл өз кезегінде ғылыми нәтижелердің қоғамға тиімділігіне кері әсер етіп, шынайы ғылыми жаңалықтарды жасау мүмкіндігін шектейді. Ал, америкалық немесе британдық университеттерде докторантура бағдарламалары студенттерге ғылыми зерттеу дағдыларын үйретіп, ғылымға нақты үлес қосуға негізделген. Мұндай елдерде шынайы зерттеу нәтижелеріне мән беріледі.
«Statista» деректер сайтының ақпараты бойынша 2020–2021 оқу жылында АҚШ-та шамамен 194 059 докторлық диссертация қорғалған. Бұл көрсеткіш 2031–2032 оқу жылына қарай артып, 229 601 адам докторлық дәрежеге ие болады деп болжанып отыр. Бұдан жылдан-жылға ғылыммен айналысатындар санының өскенін байқауға болады. Сәйкесінше, сәтті қорғап, ғылымға үлес қосып жатқандар да жетерлік. Гарвард сияқты әлемдегі жетекші университеттерді тәмамдау көрсеткіші әдетте 98 пайызды құрайды, бұл – америкалық колледждер мен университеттердегі ең жоғары көрсеткіштердің бірі. Ал Ұлыбританияның «Higher Education» статистикалық агенттігінің мәліметі бойынша 2022–2023 жылдары докторантурада 115 705 білім алушы оқыған екен. Ұлыбританияда PhD бағдарламасын аяқтамау көрсеткіші шамамен 19,5 пайызды құрайды, оның ішінде 16,2 пайыз студент PhD бағдарламасын ерте тастап кетсе, 3,3 пайыз студенттер емтихан тапсыра алмайды. PhD бағдарламасына тіркелген барлық студенттің 80,5 пайызы докторлық дәрежеге ие болады. Білім және ғылым саласында жоғары тұрған бұл екі елде де журналдарға мақалалары шықпай, қорғай алмай қалған бірде бір докторант жоқ. Диплом алмай қалуларына – өз еркімен оқудан шығуы, емтихан тапсыра алмау немесе жеке басқа да жағдай себеп болуы мүмкін.
Ал біздегі жағдай мүлдем басқаша. 2023 жылдың қорытындысы бойынша елімізде 1500-ден астам докторанттың тек 38 пайызы ғана диссертация қорғаған. Олардың тең жарымы ғана ғылыми қызметпен айналысады. Қаражаттың жеткілікті бөлінуіне қарамастан, ғылым докторларын даярлау саласындағы қаржы тиімді пайдаланылмай отыр. 2011–2022 жылдар аралығында докторантурада 10 276 адам білім алып, олардың 4 497-і ғана диссертация қорғаған. Бұл олардың жалпы санының 44 пайызын құрайды. Оқуды аяқтағандардың көпшілігінің қорғамауы, әрине ел экономикасына шығын.
Егер аталған дереккөздердегі журналдарға мақала жариялау деген талапты алып тастайтын болсақ, диссертация қорғайтындар саны көбейетіні даусыз. Біздіңше, PhD саны шамадан тыс көбейіп кетеді деп қауіптенудің қажеті жоқ. Ең бастысы, диссертациялық кеңестерде білікті мамандар болуға тиіс. Бұған дейін де бұл журналдарсыз ғалым дайындалып келді. Одан ел ғылымы төмендеген жоқ.
Әрине, алға ілгерілеушілік те жоқ емес. Соңғы уақытта кейбір мамандықтардан мұндай талап алынып тасталып еді, осы саладағы жас ғалымдардың шығуына жол ашылды. Академиялық оқуын аяқтаған соң қорғап жатқандар бар. Олардың ғылымға қосып жатқан үлесі мардымсыз деп айта алмаймыз. Әлемді мойындатпаса да отандық ғылымының өркендеуіне септігін тигізіп жүр.
Қазақстандағы ғылыми жүйеге де осы бағытта өзгерістер мен жаңалықтар енгізілуі тиіс. Турасын айтсақ, диплом мен ғылыми дәрежелер тек формальды түрде жарияланған мақалалардың саны немесе индекстерде жариялануына емес, зерттеу жұмыстарының мазмұны мен сапасына, нақты ғылыми жаңалықтар мен жетістіктерге негізделуі қажет. Яғни PhD дәрежесін алатын кезде тек ғылыми басылымдарға шыққан мақала емес, докторанттың жүргізген зерттеуінің тереңдігі мен оның қоғамға және ғылымға қосқан нақты үлесі бағаланғаны дұрыс.
Досым БАЙДРАХМАНОВ,
Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ кафедра меңгерушісі, доцент
