Балаларға қозғалыс ұнайды. Өйткені қыз-қыз қайнаған ішкі энергия оларды еш тыныш отырғызбай, үнемі қозғалысқа жетелейді. Балаға мұқият назар аударып, оны сырттай зерттеңізші: ол де бір минут ересек адамдардай тапжылжымай отыра алмайды. Тіпті кітап оқу не теледидар қарау секілді бәсең әрекеттердің өзін атқарғанда да балалар қозғалыста болады. Қозғалмаса – бала тез шаршайды, оның зейіні де бәсеңдейді, қабылдауы да баяулайды.Сол себепті сабақта қозғалыстың көп болғаны дұрыс. Демек, әр сабақта оқушылардың белсенді әрекеттерін ұйымдастырған жөн: балалар қозғалуы керек, бір орында отырмауы керек. Ондай зерттеулер туралы естігенім жоқ, бірақ мүмкін балалардың ойлау деңгейі олардың белсенді әрекеттеріне тіке байланысты шығар.
Бұған қоса «Түйсіктің автоматизмін жеңу керек!» қағидасына сәйкес әр сабаққа бір жаңалықты ендіру керек. Ол үшін оқушыларға әр сабақта бұрын жасамаған әрекеттерді жасатқан орынды.
Оқушылардың зерігуін туғызбау үшін, оларды белсенді әрекеттерге баулу мақсатында мынандай ұсыныстарым бар.
Сабақ өткізгенде мына идеяларды ұстануға болады:
1) парта ауқымынан шығу,
2) сынып ауқымынан шығу,
3) мектеп ауқымынан шығу.
«Парта ауқымынан шығу» дегеніміз сабақта оқушыларды ең болмаса бір рет партадан тұрғызу керек.
Мысалы, кітапты (мәтінді) оқығанда үйреншікті түрде партада отырып емес, сынып ішінде өздеріне ыңғайлы орын тауып (терезе алдында, тақта алдына шығып, арт жаққа барып, мұғалімнің орындығына отырып, басқа парталарға барып, т.б.), сол жерде оқығаны тиімді болар. Немесе кітапты (мәтінді) партада емес, парта ауқымынан шығып, бір қабырғаға басын тақап оқиды. «Сын тұрғысынан ойлау» жобасында мұндай әрекетті «Қабырғаға оқу» стратегиясы» деп атайды.
Аптасына 1-2 рет (одан да жиі болады) сыныптағы парталарды (үстелдерді) қабырғаға сырғытып, оқушыларды орындықтарға ғана отырғызып сабақ өткізуге болады. Әдеттегі жағдайдан арылып, партасыз ауқымды кеңістікте оқушылар емін-еркін қимылдап, сабақта шаршамайтын болар.
Сабақта ең болмаса бір тапсырманы партадан шығып орындаған дұрыс болар. Әдістемеде ондай тәсілдер көптеп келтірілмей ме? Мысалы, «Үлкен шеңбер», «Шеринг», «Қос шеңбер», «Велосипед шынжыры», «Қонаққа бару», «Жигсо», «Айналмалы бекеттер», «Галереяны шарлау» секілді талай-талай әдіс-тәсілдерді атауға болады.
Егерде сыныпта әдеттегідей бір емес, бірнеше тақта болса, онда әр топты бір тақтаның алдына шығарып тапсырманы орындатуға болатын шығар. Немесе қабырғаныі әр жеріне бірнеше флипчарт (плакат) іліп, соларды тақта орнына қолдануға болады.
Оқушыларды сынып ауқымынан да жиі шығарып тұрған дұрыс. Бір мектепте мынаны байқадым: мұғалім 1-сынып оқушыларына 4 минут өлеңді оқу тапсырмасын беріп, оларға сыныптан шығып, өздеріне ыңғайлы жерде жеке, жұппен немесе шағын топ құрамында оқуға болатындығын ескертті. Нәтижесі мынандай болды: біріншіден, оқушылардың біреуі де кешіккен жоқ, екіншіден, олардың тапсырманы орындау деңгейі жоғары болды.
Неліктен (әрине, мектеп басшылығын ескертіп) сабақтың бір бөлігін (5 не 10, 15 не 20 минутын) немесе тіпті бүкіл сабақты коридорда, дәлізде (фойеде), мәжіліс залында, дене тәрбиесінен басқа сабақтарды спортзалда (егерде ол бос болса), кітапханада, мұғалімдер бөлмесінде немесе тіпті директордың кабинетінде өткізбеске? Оқушылардың сынып ауқымынан шығарылған бұл сабақта ерекше белсенді болып, ықылас-ынталарының әдеттегіден де бетер өсетіндігі сөзсіз.
Анда-санда мектеп ғимаратының ауқымынан да шыққан дұрыс. Мысалы, сабақты мектеп ауласында, мектеп бағында, география не спорт алаңында өткізуге болатын шығар. Немесе тіпті мектеп ауласынан шығып кетіп, сабақты мұражайда, архивте, театрда, зауыт-фабрикада, фермада, паркте, скверде (егерде біз тұратын елді мекенде олар бар болса), табиғат аясында өткізуге әбден болатын шығар.
Таза ауада немен шұғылдануға болады? Бүгінгі сабақ тақырыбы бойынша қажетті үйрену әрекеттерін ұйымдастыруға әбден болатын шығар. Мұнда бүкіл Әлем сынып болады.
Немесе көзге түскен, қол жеткізуге болатын табиғи заттарды (ағаштар, шөп, бұта, жәндіктер, құстар, жануарлар, т.б.) немесе көшедегі заттар (үй, ғимарат, жол, көше, машиналар, т.б.) мен адамдарды (жаяу жүргіншілер, демалып отырғандар, т.б.) санап, өлшеп, сипаттап, суреттеп, олар туралы әңгімелеп, жазып, суреттерін салып, фото мен видеоға түсіріп, интервью алып зерттеу жұмыстарымен айналысады.
Мұнда да бүкіл Әлем сынып болады, жердің беті, құм мен асфальт жазатын тақтаға, ал бұтақтар қаламға айналады. Табиғат пен көшенің, ауылдың/қаланың әр көрінісі, құбылысы мен ғимараты көрнекілікке, ал жапырақтар мен тастар үйрену құралдарына айналады.
Сонымен, әр сабақта ең аз дегенде бір рет парта ауқымынан шыққан орынды. Күніне бір рет болса да сынып ауқымынан шығу керек. Аптасына бір рет болса да мектеп ауқымынан шыққан дұрыс.
Үйреншікті әрекеттердің орнына осындай тосын шешімдерді қолдану арқылы оқушылардың қызығушылығы мен ынтасын оятатын, оларды белсенді әрекеттерге баулитын орта мен жағдаяттар құруға болатындығына мен өзім кәміл сенемін!
