2010 жылы 11 наурызда Қазақстан Болон процесіне қосылып, «Университеттердің ұлы хартиясына» қол қойып, ТМД елдерінің ішінен бірінші болып еуропалық үш деңгейлі білім беру жүйесіне өтті (бакалавриат-магистратура-докторантура). Осыған байланысты, 2011 жылғы 1 қаңтардан бастап кеңестік дәуірден мұраға қалған түрлі ғылыми мамандықтар бойынша кандидаттық және докторлық диссертациялар қорғау арқылы ғылыми дәреже беру жүйесі жойылды. Екі деңгейлі ғылыми дәреже беру жүйесін бір ғана PhD-докторантура алмастырды. Осы жақында Білім және ғылым министрлігінің өкілдерінің «2015 жылы қазақстандық ғалымдар армиясының 2,5 мың жас ғалыммен толықты» деген ақпараты біраз академиктерімізді таң-тамаша қалдырды. 2,5 мың ғалымды кім дайындағаны және қайдан келгені көпшілікке белгісіз. 

Осы ретте Ломоносов атындағы Мәскеу Мем­лекеттік университетінің проректоры, уни­верситет академиялық саясат басқармасының бастығы В.Мироновтың «Қазір Еуропаға білім денгейі оншалықты жоғары емес, яғни офи­цианттың (даяшының) біліміндей ғана білімі бар бакалаврлардың Еуропа экономикасына қыз­метке келгені тиімдірек болуы да мүмкін» деуі­нің өзі ойланарлық сөз. Ал біздің білім сала­сы­ның басшылары 90-жылдардың орта шенінде жұрт­шылықпен ақылдаспастан ғылымдағы түсі­ніксіздеу бір бакалавр деген дәрежені енгізе салды. Ал күндердің күні болғанда бакалавр ата­ғын алып шыкқандардың осы бакалавр дегеннің не екенін өздері де, оларды қызметке алушылар да білмейтіні белгілі болды. 
Сөйтіп жүргенде, «магистратуралар ашпасақ, ілім-білімнен жұрдай жабайы қазақ қалпымызда қалады екенбіз» деп қара аспанды төндірген жұ­мыс­тар жүргізіле бастады. Біздің жастарымыз жаңағы магистратурада оқып жүріп, «магистра­тура деген не, оның бұрынғы бесжылдық білім беруден қандай айырмашылығы бар?» деген сауалға жауап іздеді. Мұның себебін академик Асқар Жұмаділдаев ғылымды дамытудағы дұрыс жүйе әлі қалыптаспағандығымен түсіндіреді. 
– PhD дегеннің негізі Ұлыбританияда пайда болған. Түптеп келгенде, кандидаттық та, док­тор­лық та, PhD дегеніңіз де бір нәрсе. Мен үшін ол маңызды мәселе емес. Жалпы білімде рефор­ма көп, бітер де емес. Оның әрбірін таңсық етіп қабылдай беру білім мен ғылымды дамытып жібереді деп ойламаймын, – дейді академик. 
Саяси ғылымдарының докторы, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ Саясаттану кафедрасының профессоры Сейілбек Мұсатаев: 
– Қазақстандық ғылымды дамыту үшін ғы­лыми ізденістерге ынталандырудың балама жол­дарын қарастыруымыз қажет. Бұл жерде мәселе тек қана материалдық немесе ақшалай құнды­лық­­тарға тіреліп тұрған жоқ. Ғылым дамуын әлеуметтік мәртебеге қол жеткізуге талпыныс арқылы да қосымша ынталандыруға болады. Мы­салы, жоғары оқу орындары мен ғылыми-зерттеу институттарында 5-10 жылдық нағыз ғы­лыми-педагогикалық еңбек өтілі бар штаттық қызметкерлерге қайтадан кандидаттық және док­торлық ғылыми дәрежелер беруді жолға қо­йып, ғылыми дамуда қазақстандық балама жол жасалса (батыстық және отандық ғылыми жүйе параллель жүретіндей). Бұл өз кезегінде, тоқырап бара жатқан ғылыми салаға қайтадан қан жүгіртіп, оның дамуына қосымша мүмкін­дік­тер туғызары сөзсіз. Тек қана PhD-докторан­тураға қарап аузымызды ашып отырсақ, қазақ­стан­дық ғылымның көсегесі көгере қоймас. Бірақ мына бір мәселені ерекше ескеруіміз қа­жет – кандидат­тық және докторлық диссертация­ларды қорғауға шен-шекпенділерді жолатпауды қатаң қадаға­лауы­мыз қажет. Бұрынғы ғылыми жүйенің бере­кесін қашырып, беделін түсірген біздің шенеу­ніктердің жаппай «ғылыми дәреже алғыштығы» екенін ұмытпайық. Бұл өзі кезінде Елбасынан бастап, қатардағы әрбір қазақстан­дыққа дейін мәлім болған аянышты жағдай болатын. 
Жас ғалым Әуесбайдың Қанаты «Бакала­вриат+магистратура+докторантура» жүйесі бизнес көзі ме? деп бөле-жармай, әуелден бүкіл әлемде білім саласы табысты бизнес көзі болып келген деген ойға басымдық береді. Мәселен, магистра­турада оқу қып-қызыл бизнес көзі. Әдетте ма­гис­­тра­турада (master) оқу тек екі жылға созылады. Демек, алдында өзге мамандық бойынша бака­лавриатта білім алған адамға ма­ман­дықтың екіншісін екі жылдық магистрату­рада оқып алған тиімді. Магистратура мен бака­лавриаттың көпшілік ойлағандай білім жағынан бәлендей айырмашылығы да жоқ. Магистратура бакалавр­иаттың қайталануы десем қате айтқа­ным емес. Меніңше, төрт жыл оқуға қиынсын­ған­дар неме­се бірінші мамандығын төрт жыл бакалавриатта оқығандар екінші мамандығын магистратурада оқуды құп көреді. Задында адам­ның жаңа ма­шықтарды игеруге деген құлшы­нысы оның жал­пы өмірде табысты болуға деген ынтықтығымен түсіндіріледі ғой. Осы тұрғыдан келгенде кезінде адамның білімге деген іңкәр­лігін дөп басқан кәсіпкерлер оқу орындарын көптеп ашты. Өйткені барлық мағынасында да білім капитал. 
– Менің Ұлыбританияда оқып байқағаным, ол жақтағы көптеген рейтингілі оқу орындары­ның үлкен қожайындары мұнайлы араб мемле­кет­­терінің дәулетті азаматтары екен. Олар шикі­зат көзінің түбі таусылатынын ерте бастан аңдап, инвестицияларын білім саласына салып жатқан сияқты. Бірақ менің айтайын дегенім, мына импактфактор жүйесі бойынша шетелдік басы­лымдарда мақала шығару қып-қызыл бизнес екенін айтқым келеді. Қазақстанда мысалы, док­торлық диссертация қорғау үшін осы импакт­фактор бойынша шетелдік беделді басылымда ағылшын тілінде мақала шығаруың керек. Ол басылымға мақала шығару үшін кемінде 1000$ бересің. Ол мақалаң шықпай қалса, ақшаң кері қайтарылмайды да. Ал шыққан күннің өзінде мақалада айтылған озық ойларды кейін пайда­ла­нып кетпесіне кім кепіл?! Осы жүйенің салдары­нан елімізде импактфактор бойынша мақаласын шығара алмағандықтан диссертациясын қорғай алмай жүрген талай адамды білемін, – дейді филология ғылымдарының кандидаты, халық­аралық «Болашақ» Президент стипендиясының иегері Әуесбайдың Қанаты. 

Гүлбаршын САБАЕВА

“Айқын” газеті.