Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев қазақстандықтарды Жаңа жылмен құттықтау сөзінде 2022 жылды «Балалар жылы» деп атау туралы шешім қабылдағанын мәлім етті. Осы орайда еліміздегі жасөспірімдер мен балалардың әлеуметтік-мәдени мәселелері қайта қарастырылып, нақты шешімдер жүзеге асырылу жоспарланып отыр. Тәуелсіздіктің 30 жылында бала құндылықтарына, бүлдіршіннің емін-еркін өсіп, жан-жақты білім алуына тиісті шаралар атқарылғанын білеміз.
Дегенмен бала тілін, бала дүниетанымын кеңейтуде қордаланған мәселелер де жетерлік. Президент осы мәселеге ерекше тоқтала келіп: «Балалар – мемлекетіміздің жарқын болашағының кепілі. Сондықтан да алдағы жылды Балалар жылы деп жариялау керек деп есептеймін. Әңгіме жалаң ұран мен мерекелік шаралар туралы емес. Бірінші кезекте билік тарапынан балаларды қорғау үшін денсаулық сақтау, білім беру, әлеуметтік қолдау бағытында нақты шаралар қолға алынуы керек. Өскелең ұрпақтың үйлесімді дамуы мен бақытты балалық шағы – біздің жалпыұлттық міндетіміз», – деді. Болашақ бүгіннен басталады. Сондықтан бүгінгі бүлдіршін болашақта мемлекетшіл, ұлтжанды, рухты тұлғаға айналу үшін «Балалар жылын» тиімді пайдалануымыз керек.
Шыны керек, сол түйткілді мәселелердің ішінде баланың қазақ тілін игеру үдерісінің баяулығы жатыр. Қазір өкінішке қарай, бүлдіршіндеріміздің қазақ тілінде сөйлеуі сиреп барады. 1-3 жастағы балақайлардың өзі өзге тілде сөйлеуге әуестенген. Ал психология ғылымы бойынша бағамдасақ, бала 1-3 жас аралығында негізгі білімді игеріп, дүниетанымы қалыптасады. Бұл өзекті мәселелердің дені YouTube каналындағы қазақтілді мультфильмдерге, музыкалық бағдарламаларға байланысты. Қазақтілді контент неғұрлым көп әрі сапалы, қызықты болса, бала соғұрлым ана тілге назар аударып, жан дүниесінде қандай да бір қызығушылығы оянады.
Қазақстандық балаларға арналған «Балапан» телеарнасы осы проблемаларды шешуге тырысып жатқанын білеміз. Ондағы бағдарламалар YouTube желісінде жарияланып, кішкентай көрермендердің көзайымына айнала білді. Онда: «1001 кеңес», «Бұзығым», «Випсер», «Глобус», «Балақайлар», «Еркелер», «Сұлтан Бейбарыс», «Маймылдар мекені» секілді мультхикаялар және «Сау болайық», «Супер әке» секілді гуманистік идеяларға жетелейтін контенттер бар. Бұл туындылар шамамен 10-15 мың қаралым жинаған. Ал былтырғы санақ бойынша жалпы халықтың 33,37 пайызы – 17 жасқа дейінгі балалар екенін ескерсек, онда бұл контенттердің қаралым саны бірнеше есе көп болу керек екенін байқатады. Салыстырмалы түрде алсақ, «Маша мен аю» мультфильмінің әр сериясы орташа есеппен алғанда, 20-25 миллион қаралым жинаған.
Әрине, бұл мәселеде орыс тілінің ауқымдылығы, әлем бойынша жоғары сұранысқа ие екені түсінікті. Дегенмен біздің қазақтілді өнімдеріміз бәсекеге төтеп бере алмай жатқаны ақиқат. Бұл жерде тілдік факторлар ғана емес, өнімнің қызықтығы, динамикасы әсерін тигізеді. 2 жастағы бүлдіршін тілді түсінбеуі мүмкін, бірақ сенсорлық қабілеті арқылы мультфильмге назар аударып, ұзақ уақыт тапжылмай көруі ғажап емес.
Ұзақ жылдар бойы елордамыздағы №38 мектеп-лицейде бастауыш сыныптарда сабақ беріп келе жатқан тәжірибелі педагог Ләззат Жақыпқызы аталған мәселе бойынша былайша ой толғайды: «Иә, бала тәрбиелеп отырған ата-ана, әрі ұстаз ретінде балаларымыздың болашағына алаңдайтынымыз сөзсіз. Қазір балалар көбінесе YouTube каналы арқылы қарайтын мультфильм, бейнебаяндарына, шынымды айтсам, көңілім толмайды. Көбінесе басқа халықтың ертегілеріне аударма түрінде жасалғандар кездеседі. Кіші жастағы бүлдіршіндер «Маша мен аюды» көргенді ұнатады. Дәл осындай қызықты, тартымды мультфильмдерді өзімізде де шығарса тамаша болар еді. Сонымен қатар мұндай мультфильмдер балаларымыздың тілінің таза шығуына әсер ететіндей ұлттық тәрбиеге бағытталған болса дейміз. Бұрын қызыммен бірге «Мақтаншақ Бибігүл», «Қошқар мен теке», «Алдар көсе» ертегілерін қызыға қарайтынбыз. Қазір ол жасөспірім шақта. Оған жапондықтардың «аниме» мультфильмдері ұнайды. Басқа халықтың ертегісін өзге тілде немесе аударма тілде қарағанша, өзіміздің халық ертегілерін заманға сай әрлендіре жан бітіріп, қызықты етіп, өз тілімізде қарағанға не жетсін!».
Бүгінгі қазақ балаларын ерекше қызықтырған Л.Жақыпқызы айтқандай, «Қошқар мен теке» мультфильмі қазақтілді контенттерге серпіліс әкелгендей болды. Бұл туындыны көре отырып, бала ұлттық дүниетанымды, ұлттық құндылықтарға негізделген әзіл-қалжыңды сезіне білді. Сол арқылы қазақ салтының, қазақ болмысының жарқын бейнесін түсінеді десек, қателеспейміз.
YouTube желісінде белсенділік танытқан каналдардың қатарында «Торғай-тв» арнасы бар. Ондағы «Мысық әні», «Ең жылдам кім?», «Қарлығаш әні», «Бақа, бақа, балпақ», «Алма кетті домалап», «Аңдардың дауысы» секілді анимациялық шығармалар 7-10 миллион қаралым жинағанын айта кетуіміз керек. Сөздердің тазалығы, оқиғаның жылдам ауысуы, қызылды-жасыл түстердің көптігі осы туындылардың жоғары деңгейде қажет болуына септігін тигізді. Егер де «Торғай-тв» арнасына мемлекет тарапынан қаржылай көмек көптеп берілсе, бәлкім бұдан да сапалы туындылар шығып қалуы мүмкін. Salem tai-tai, «Қошақан» арналары да сапалы әндер мен контенттер жасауда.
Әжелер айтатын бесік жыры бүгінде архаизмге айналды. Сәбиді бесікке бөлеп, әуезді, әдемі даусымен бесік жырын айтатын ақ жаулықты апаларымызды сирек көреміз. Қазақтықты сақтаған шалғай ауылдарда болмаса, бүгінгі заманда бесік жыры әнін айту мәселесі дұрыс жолға қойылмаған. Яғни, әдістемесі жоқ. Жаңа түскен келіндерге арнайы сабақ өткізіліп тұрса да, артық етпейді. Себебі ананың шынайы, мейірім тұнған даусы сәбидің жан-жүрегін жібітіп, өзін әлдилеген анаға жақын бола түсетіні шындық. Қазіргі қатігез аналардың кесірінен тасжүрек, таскерең ұрпақтың өсіп келе жатқаны сондықтан. Шынтуайтына келгенде, ана мен баланың рухани байланысы әлди жырын айтудан бастау алады.
YouTube-та Жазира Байырбекова, Мейрамбек Бесбаев, Қарақат Әбілдина, Мөлдір Әуелбекова, Нұрлан Әлімжанов қатарлы танымал әншілердің «Бесік жырлары» самсап тұр. Әлбетте, бұл әндер – көпшіліктің көңілінен шыққан, ұлттық дәстүрге негізделген әсерлі әуездер. Мұндағы домбыра үні – ұлттық кодымызды оятып, бойымыздағы ұлттық қасиеттердің дамуына ықпал етері сөзсіз.
Бала танымына лайықталған қазақтілді контенттерді талқылау мәселесі – мемлекеттік деңгейде көтерілуі тиіс. Яғни, отандастарымыздың мемлекеттік тілді игеруі, оны өмірде қолдануының жаңа тетіктері қарастырылу керек. Сенат Төрағасы Мәулен Әшімбаев өз мәлімдемесінің бірінде: «30 жылдың ішінде елдің демографиялық бейіні, халықтың этникалық құрамы өзгеріп, жаңа тілдік орта қалыптасты. Қазақ тілін білетін халықтың үлесі 86 пайызға жетті. Бұл ретте қазақстандықтардың 92 пайызы орыс тілін біледі. Біз – жас ұлтпыз. Қазақстандықтардың орташа жасы шамамен 32-ні құрайды. Сонымен қатар өмір сүру ұзақтығы да ұзарып келеді» деген болатын. Осыған сәйкес, тіл мерейін өсіру және оны жан-жақты қолдау шаралары тәуелсіздік ұстанымдарымен тығыз байланысты болғаны жөн.
Түйіндей келе, YouTube желісі – балалардың ең көп қарайтын әлеуметтік платформаларының бірі. Ендігі уақытта теледидардағы арналар емес, YouTube-тағы бағдарламалар өзекті болады. Тіпті, қазірдің өзінде теледидар каналдарын қарайтын жастар немесе балалар тым сирек. Сол себепті бұл ақпараттық алаңды ана тілінде қолдану шараларын қайта қарастырғанымыз дұрыс.
Біржан АХМЕР
“Түркістан” газеті
Менің немерелерім бастапқыда тек қазақша сөйлеп жүрді. Уақыт өте ютуб канал әсерінен орысшаға көшіп кетті. Қазақ тіліндегі өнімдер өскен сайын оларға қызықсыз болып кетті. Өйткені уақыт орында тұрмайды, өсе келе оларға басқа деңгейдегі мультиктер керек болды. Ал қазақшаға аударылған өнімдер аз көлемде болды. Және біздің қазақ мультфильмдері қимылы аз, жас ерекшеліктеріне сәйкес емес деп айтуға болады. Қазір екі жастағы немерем “Настя и папаны” ұнатады. Ол да орысша. Біз үйде қазақша сөйлесек те, немерелеріміз ютуб арқылы орыс болып бара жатыр. Қазір үйде отыратын әжелер мен аталар да жоқ, бәріміз жұмыстамыз. Сондықтан осы мәселені қолға алмаса, ұрпақтарымыз қазақ тілін ұмытатын секілді.