Түркі тілдері арасында сөздердің ұқсастығы мен ортақ түбірлерді ескере отырып, «қазақ» атауын түрік тіліндегі үлгіде көрсетуге болады. Түрік тілінде бұл сөздер фонетикалық жағынан ұқсас, бірақ кейбір дыбыстық ерекшеліктермен жазылады.
Түрік тілінде:
1. “Kaz” – қаз (құстың аты, бірақ еркіндік пен қозғалыс мағынасын да береді).
2. “Ak” – ақ (таза, адал, жарық деген мағыналарда қолданылады).
Енді осы түбірлерді түрік тіліндегі жазылу үлгісімен қазақша ұғымдарға бейімдеп жазсақ:
Қазақша үлгісі:
1. “Қаз” – еркіндік, қалықтап ұшу, көшіп-қону.
2. “Ақ” – тазалық, адалдық, рухани жарық. Осы екі түбірден құрылған «қазақ» атауы түрік тіліндегі «Kaz» (қаз) және «Ak» (ақ) сөздеріне ұқсас болып шығады. Екі тілде де бұл сөздер еркіндік, тазалық және көшпелі өмір сүру дәстүрлерін сипаттауда ортақ мағынаны білдіреді. Сонымен, түрікше жазылуын қоса отырып, Қазақ атауын былай көрсетуге болады:
Kaz-Ak: еркін қалықтаушы, таза халық.
Бұл атау ерте замандардан бері келе жатқан рухани және мәдени ұғымдарды байланыстыра отырып, қазақ халқының рухани және табиғи тазалығын, еркіндігін сипаттайды. “Азақ” сөзінің түбірін өте ертеден бастап талдайтын болсақ, оның мағынасы мен шығу тегіне қатысты түрлі теорияларды ескере отырып, бірнеше түбір элементтерді талқылауға болады.
1. “Қаз” түбірі: “Қаз” сөзі еркіндік пен қозғалысты білдіреді. Қазақтар ерте замандарда көшпелі өмір сүргендіктен, қаздың еркін қалықтауы, қозғалысы символдық мәнге ие. Бұл сөздікте «қаз» – көшу, қоныс аудару, еркіндік ұғымдарымен байланыстырылған болуы мүмкін. Ежелгі түркілерде де «қаз» сөзі көк аспанда еркін ұшатын құстарды немесе еркіндікті білдіретін метафора ретінде қолданылуы ықтимал.
2. “Қа” дыбыстық элементі: Түркі тілдерінде “қа” дыбыстық элементі күш, қаһар, билік мағынасын беретін түбірлерге байланысты болуы мүмкін. Бұл дыбыстық түбір қазақ халқының еркін және күшті халық екенін сипаттайды.
3. “Ақ” түбірі: “Ақ” сөзі түркі тілдерінде «таза», «адал», «жарқын» деген мағыналарды білдіреді. Бұл сөздікте «ақ» қазақтардың рухани тазалығы, адалдығы мен еркіндікке деген құштарлығын көрсетуі мүмкін. Сонымен қатар, ақ түс қазақтар үшін киелі, қасиетті символ ретінде қабылданады (мысалы, ақ киіз, ақ үй).
Қорытынды түбір сөз: Егер түбір сөзді жинақтасақ, «қаз» – еркіндік пен қозғалыс, «ақ» – тазалық пен адалдықты білдіретін түбір сөздер. «Қазақ» атауының түбірі ежелгі түркі тілдеріндегі мағыналармен байланыса отырып, еркін, тәуелсіз, таза, өз жолын таңдаған халықты сипаттайды.
Қазақ атауының түбірі:
1. “Қаз” – еркіндік, қозғалыс, көшу;
2. “Ақ” – тазалық, адалдық, рухани күш.
Бұл түбірлер қазақ халқының тәуелсіздігі мен рухани тазалығын, олардың көшпелі өмірін сипаттайтын маңызды белгілер ретінде қалыптасқан.
Қазақ» атауының шығуы тұтқиылдан 15ғасырда пайда болған емес, бірнеше тарихи және этнографиялық процестердің нәтижесінде қалыптасқан деп түсінуге болады. Бұл атау белгілі бір уақыт кезеңі мен түрлі тарихи оқиғалардың жиынтығына негізделген.
Қазақ атауы туралы аңыз
«Сақтардың бір аңшы баласы құсбегі болған, оны Қаз Ақ деп атаған» деген аңыз қазақтың байырғы дүниетанымымен тығыз байланысты. Бұл аңыз сақ дәуіріндегі халықтардың табиғатпен ерекше үйлесімді өмір сүргенін және олардың жануарлар мен құстарды қасиетті санап, оларға құрмет көрсеткенін көрсетеді.
Аңыздың мазмұны
Ежелгі сақ заманында бір жас бала аңшылықпен айналысып, құстармен ерекше тіл табыса білген. Бала құстардың тілін түсініп, оларды үйретіп, баптаумен айналысқан. Оның ең сүйікті және қасиетті құсы – қаз болған. Қаздың ақ түсті болуы оның тазалық пен адалдықтың символы ретінде құрметтелгенін көрсетеді. Бала өзінің осы құсбегілік өнерінің арқасында ел арасында ерекше атаққа ие болады.
Халық оны «Қаз Ақ» деп атап кеткен, себебі ол қаздарды ерекше баптап, оларға адал әрі еркіндік символы ретінде қарайтын болған. Қаздың ақ түсті болуы бұл кейіпкердің рухани тазалығын, табиғатпен үйлесімді өмір сүруін бейнелейді.
Мағыналық талдау
1. Қаз – сақтар мен кейінгі көшпелі халықтардың өмірінде маңызды рөл атқарған құс. Ол еркіндік пен аспанның символы саналған. Аңыздағы қаз ақ түсті болғаны үшін ерекше құрметке ие болған.
2. Ақ – тазалықтың, адалдықтың белгісі ретінде қабылданады. Бұл баланың тек құсбегі ғана емес, өзінің рухани тазалығымен де ерекшеленгенін көрсетеді.
Мифологиялық және мәдени байланыс
Бұл аңыз қазақ халқының құсбегілік дәстүрінің ежелгі тамырларын көрсетеді. Құсбегілік өнері көшпелі халықтар үшін тек аңшылық емес, сонымен қатар рухани және мәдени мұраның бір бөлігі болған. Осы аңыз арқылы сақ дәуірінен бастап қазақ жерінде еркіндік пен тазалыққа, табиғатпен байланысқа ерекше мән берілгені көрінеді.
Сонымен, «Қаз Ақ» аңызы қазақ халқының тарихи дүниетанымында қаздың және ақ түсінің маңызын айқындайтын бірден-бір үлгі ретінде сақталып келген.
«Қазақ» атауының этимологиясы
Көптеген зерттеушілер «қазақ» сөзіне түрлі түсініктеме береді. Солардың бірнешеуін қарастырайық:
1. «Қас-сақ» теориясы: Кейбір зерттеулер бойынша, «қазақ» сөзі «қас» (нағыз) және «сақ» (ежелгі сақтар) деген екі сөздің бірігуінен шыққан болуы мүмкін. Бұл теорияға сәйкес, «қас-сақ» – «нағыз сақтар» дегенді білдіреді, яғни сақтардың ұрпақтары деген мағынада.
2. «Қаз» және «ақ» сөздері: Басқа бір теория бойынша, «қазақ» атауы «қаз» (құстардың еркін әрі ерікті өмір сүруі) және «ақ» (таза, адал) сөздерінен шыққан деген түсінік бар. Мұнда қазақтар еркін, тәуелсіз, өз жолын таңдаған халық ретінде сипатталады.
3. «Қазақ» – еркін адам: Бұл кең таралған нұсқалардың бірі. Мұнда «қазақ» сөзі еркін, азат адамды білдіреді деген түсінік бар. Ортағасырлық жазбаларда «қазақ» сөзі жеке басының тәуелсіздігін жариялаған, еркін өмір сүретін адамдарды сипаттау үшін қолданылған. Мысалы, ханнан немесе билеушіден бөлініп, дербес өмір сүретін адамдарды «қазақ» деп атаған. Бұл атау кейінірек ұлттың этнонимі ретінде орнықты.
Тарихи ілік
Қазақ атауының пайда болуымен байланысты негізгі тарихи ілік – 15 ғасырдағы Қазақ хандығының құрылуы. Бұл кезеңде Жәнібек пен Керей бастаған топ өз бостандығын жариялап, жаңа хандық құруға бет алған. Олардың осы қадамы «қазақ» сөзінің саяси және этникалық маңызын қалыптастырды. Осылайша, «қазақ» атауы еркіндік пен тәуелсіздік идеясынан туындап, тарихи процестер мен халықтың дербестігін айқындаған символға айналды.
Қазақ атауының зертелуі
Қазақ» деген атаудың шығу тегі мен тарихи контексті терең әрі күрделі. Бұл атау 15-16 ғасырларда қалыптаса бастады. Тарихи деректер мен зерттеулерге сүйене отырып, қазақ атауының пайда болуын төмендегі уақыт тізбегімен сипаттауға болады:
1. 13 ғасыр: Монгол империясының дәуірінде, қазақ жерінде түрлі тайпалар мен халықтар өмір сүрген. Бұл кезеңде «қазақ» атауының негізі болатын «қасақ» (еркін адам, бостандық сүйгіш) сөзі қолданыла бастады.
2. 15 ғасыр: Қазақ хандығының құрылуы кезінде, өздерінің дербес мемлекет құрып, басқа халықтардан ерекшелену қажеттілігі туды. 1465-1466 жылдары Жәнібек пен Керей ханның жетекшілігімен қазақтар жаңа хандықтың негізін қалады. Осы кезеңде халық өздерін «қазақ» деп атай бастаған.
3. 16 ғасыр: Қазақ хандығының нығаюымен, қазақ термині кеңінен қолданыла бастады. Бұл кезеңде қазақтардың өздерінің әдет-ғұрыптары мен мәдениеті, тілдері мен салт-дәстүрлері айқындала түсті.
4. 17-18 ғасырлар: Қазақ халқының шекаралары мен этникалық идентификациясы нығайып, қазақ термині халықаралық деңгейде танылды. Қазақ хандығының аумақтық кеңеюі, қазақтардың этникалық тұтастығын нығайтты.
5. 19 ғасыр: Қазақ атауы Ресей империясының карталарында, құжаттарында және зерттеулерінде пайдаланылды. Қазақтардың мәдениеті мен тарихы туралы зерттеулер көбейіп, қазақ халқының ерекшеліктері анықталды.
6. 20 ғасыр: Кеңес дәуірінде қазақ термині мемлекеттік деңгейде танылып, қазақ халқының ұлттық идентификациясы күшейді. 1989 жылы қазақ тілі мемлекеттік тіл мәртебесін алды. Осылайша, «қазақ» атауының пайда болуы мен дамуы қазақ халқының тарихымен, мәдениетімен, және өздерін идентификациялауымен тығыз байланысты.
Тоқетері қазақ халқы әлмисақтан тартып, ұлы далада, ұлы тауда, ұлы аспан астында еркін өсіп, бейбіт тіршілік кешкен көшпенді ұлы тайпа, ұлы ұлт, ұлы халық, “ұлы қазақ” деп қабылдап, “ұлы қазақ” идиясымен мәңгілік өмір сүруміз керек. Бұл әр қазақтың анықтамасы болып табылады.
Болат Бопайұлы
